Substancje psychoaktywne – czym są i jak się je dzieli?

O substancjach wpływających na funkcjonowanie mózgu, świadomość, procesy poznawcze słyszał każdy. Narkotyki, używki, środki odurzające. Czy to jedno i to samo? Jak działają, jakie efekty wywołują substancje psychoaktywne? O tym przeczytasz w poniższym artykule. Zapoznaj się z podstawową wiedzą na ten temat.

Czym są substancje psychoaktywne?

Substancje psychoaktywne to substancje chemiczne, związki, mieszaniny związków mające bezpośredni lub następczy wpływ na funkcjonowanie mózgu, czego efektem są zmiany postrzegania, nastroju, świadomości, procesów poznawczych (np. zapamiętywania) i zachowania.

Substancje psychoaktywne oddziałują na centralny układ nerwowy, wywołując szereg reakcji. Oczywiście poziom, intensywność, rodzaj efektów zależy od przyjmowanej substancji i jej ilości. Nawet kawa, zaliczana do używek, wpływa na funkcjonowanie organizmu, prawda?

Każda substancja, która nie jest konieczna do funkcjonowania organizmu, a przyjmuje się ją w celu wywołania i doznania określonych efektów, określana jest mianem używki. Termin ten potocznie stosuje się zamiennie z innymi – narkotyk, środki odurzające czy właśnie substancje psychoaktywne.

Podział substancji psychoaktywnych

Zastanawiasz się, co zaliczamy do środków psychoaktywnych? Czy miałeś z nimi kiedykolwiek styczność? Podział substancji psychoaktywnych w Polsce wygląda następująco:

• alkohol, opiaty, leki uspokajające i nasenne (działające głównie rozluźniająco, uspokajająco, nasennie)
• kanabinole i inne substancje halucynogenne, lotne rozpuszczalniki (działające głównie euforycznie, powodujące omamy, urojenia)
• kokaina i inne substancje stymulujące, nikotyna (działające pobudzająco, podwyższające nastrój)

Dane z: Krajowe Biuro Do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii https://www.kbpn.gov.pl/portal?id=112184

Do listy substancji psychoaktywnych zaliczane są też tzw. dopalacze – syntetyczne kannabinoidy

Jak działają środki psychoaktywne i jakie mają właściwości?

Działanie środków psychoaktywnych jest wielowymiarowe, wpływają one na funkcjonowanie psychiczne i fizyczne użytkownika. Skala skutków zależy od rodzaju środka oraz drogi jego przyjęcia.

Substancje psychoaktywne mogą być zażywane na drodze:

• palenia lub inhalacji
• przyjęcia na drodze pokarmowej
• wstrzykiwania
• wciągania do nosa
• przyjmowania przezskórnego (np. plastry z morfiną)

Należy w tym miejscu wspomnieć o ważnej kwestii, a mianowicie takiej, że nie zawsze substancje psychoaktywne są zażywane dla uzyskania przyjemności i doznania określonych stanów. W medycynie substancje psychoaktywne (np. kannabinoidy, opioidy) mogą być stosowane w celu łagodzenia bólu, poprawy samopoczucia i komfortu życia np. pacjentów onkologicznych.

Środki psychoaktywne oddziałują na układ nerwowy (na określone neuroprzekaźniki receptory), wywołując szereg reakcji (efekty są różne w zależności od przyjętej substancji). Wymienić tu można:

• odurzenie
• zaburzenia świadomości
• senność
• pobudliwość
• euforię
• zaburzenia koordynacji ruchowej
• omamy
• myśli samobójcze
• zaburzenia pamięci itd.

Przykładowo – skutkiem zażywania opiatów (heroina, kodeina, opium, morfina, metadon), po fazie euforii, są następujące objawy: zmniejszenie łaknienia, potliwość, osłabienie, wyczerpanie emocjonalne, senność.

Kokaina – to lista następujących skutków zażycia: początkowo jest to euforia, uczucie mocy, przebojowość, pewność siebie, kolejna faza to lęk, niepokój, kołatanie serca, obniżony nastrój, myśli samobójcze (spadek stężenia dopaminy i serotoniny w mózgu – odpowiadających za stan odczuwania przyjemności).

Czy istnieją legalne substancje psychoaktywne?

Najprostsza odpowiedź brzmi, tak. Zaliczamy do legalnych substancji psychoaktywnych przecież ogólnodostępny alkohol czy papierosy. I chociaż substancje te nie są w powszechnym odczuciu postrzegane jako tak groźne dla zdrowia jak np. wymienione opiaty, to również wywołują szereg niebezpiecznych dla zdrowia skutków (przeczytaj nasz tekst: Marihuana vs Alkohol. Co ma większą szkodliwość? Co bardziej uzależnia?)

Nawet w kawie mamy substancję psychoaktywną (pobudzającą), czyli kofeinę.

Wspominaliśmy już wcześniej, że środki psychoaktywne mogą być stosowane w medycynie – np. opioidy, jako środek przeciwbólowy i w tym przypadku są one legalne.

Czy wiesz, że pochodne amfetaminy stosowane są jako lek w jednostce chorobowej, jaką jest ADHD?

Czy konopie są substancjami psychoaktywnymi?

Na stronach hemplo.pl znajdziesz wiele artykułów na temat działania konopi, zarówno siewnych, jaki i indyjskich. Marihuana, pozyskiwana z konopi indyjskich, posiada działanie psychoaktywne, zawiera psychoaktywne THC. Już w kilka minut po zażyciu (paleniu lub waporyzacji), aktywna substancja (THC) przenika do mózgu. Tam oddziałuje na receptory kannabinoidowe (CB1) i wywołuje szereg efektów. O tym, jak działa THC, przeczytasz w kolejnym akapicie.

Jak działa THC? Czy uzależnia?

Skutki zażycia marihuany (na drodze palenia) użytkownik odczuwa już po kilkunastu minutach. THC szybko przenika do mózgu i pobudza receptory kannabinoidowe.

Zobacz, jakie efekty można zaobserwować po paleniu marihuany:

Najmocniejsze odmiany konopi indyjskich mogą zawierać nawet do 25-30% THC, jeszcze bardziej skoncentrowaną formą jest haszysz (sprasowana żywica z konopi indyjskich).

Długotrwałe zażywanie marihuany to ryzyko wielu skutków ubocznych, będą to np.:

• zaburzenia ze strony układu oddechowego – kaszel, zapalenie oskrzeli,
• zaburzenia funkcjonowania układu krążenia – wzrost ciśnienia (ale także jego spadki), wzrost tętna,
• stany lękowe, psychozy,
• zaburzenia pamięci,
• bóle i zawroty głowy,
• zaburzenia koordynacji ruchowej,
• zaburzenia funkcji rozrodczych,
• problemy w funkcjonowaniu społecznym – zespół amotywacyjny,
• uzależnienie.

Potoczna opinia głosi, że marihuana nie uzależnia – nie jest to jednak prawda, podobnie, jak odwoływanie się do hasła, że marihuana to lekki narkotyk (mniej groźny). Marihuana uzależnia głównie psychicznie, czyniąc życie użytkownika mało komfortowym (obserwuje się takie objawy, jak: przymus zapalenia, koncentrowanie myśli i działań na zdobyciu używki, brak kontroli nad ilością czasu spędzanego na paleniu, stany lękowe).

„Do objawów psychicznych uzależnienia od kanabinoli należą: myślenie magiczne, zaburzenia pamięci i uwagi, upośledzenie zdolności rozwiązywania problemów i planowania przyszłości, osłabienie zachowań intuicyjnych, apatia z dominującym brakiem motywacji do działania, zobojętnienie uczuciowe, osłabienie woli, głód psychiczny, bezczynność, dystymia, obniżenie nastroju (anhedonia), stany lękowe, zaburzenia snu. Do zaburzeń somatycznych zalicza się: zaburzenia koordynacji ruchowej (ataksja), przewlekłe zapalenie krtani i oskrzeli, napady kaszlu, suchość w ustach, przekrwienie białkówek i spojówek, wysypki skórne, brak apetytu, wychudzenie, niekiedy wyniszczenie, zaburzenia seksualne, osłabienie reakcji odpornościowych.

Chroniczne używanie kanabinoli może prowadzić do uzależnienia w więcej, niż jednym na 10 przypadków”

Konsekwencje zdrowotne używania marihuany w świetle badań oraz propozycja ujednolicenia stanowiska psychologów wobec problemu legalizacji konopi, sformułowana w oparciu o Kodeks Etyczno-Zawodowy Psychologa – Marcin Szulc

Jeszcze kilka słów o THC – związek ten, poza ww. działaniami, wykazuje również leczniczy profil – ma m.in. właściwości przeciwbólowe, przeciwwymiotne, co czyni go składnikiem medycznej marihuany, legalnej (dostępnej na receptę). THC, również w synergii z innym kannabinoidem CBD (bez działania psychoaktywnego) stosowane są w leczeniu wielu chorób: onkologicznych (terapia wspomagająca), zaburzeń lękowych, padaczki, jaskry, stwardnienia rozsianego itd. Przeczytasz o tym w naszym dziale Zdrowie i Medycyna.

Stosowanie i uzależnienie od substancji psychoaktywnych – raporty

Na pytanie, czy środki psychoaktywne uzależniają, odpowiedź jest jedna. Tak, uzależniają. Każda substancja wpływająca na funkcjonowanie struktur mózgu nie może pozostać obojętna dla organizmu. Marihuana uzależnia głównie psychicznie, inne narkotyki mają potencjał uzależniania fizycznego.

Aby wyjść z błędnego koła uzależnienia, najskuteczniejszą formą jest terapia w profesjonalnym ośrodku leczenia uzależnień. Warto skorzystać z takiej możliwości.

Alkohol, na podstawie dostępnych badań, wykazuje większy potencjał szkodliwości i uzależnienia niż np. marihuana czy papierosy. Przedstawia to poniższe zestawienie:

Poniżej przedstawiamy również zestawienie na temat stosowania środków psychoaktywnych w krajach europejskich (pokazujące, ile osób w danym przedziale wiekowym zażywa konkretną substancję) – źródło: Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii (2021), Europejski raport narkotykowy 2021: Tendencje i osiągnięcia, Urząd Publikacji Unii Europejskiej, Luksemburg

https://www.emcdda.europa.eu/system/files/publications/13838/2021.2256_PL_03.pdf

• MDMA – 3,4-Metylenodioksymetamfetamina, ecstasy

Obszerne zestawienie dotyczące używania alkoholu i narkotyków znajdziemy w Raporcie o stanie narkomanii w Polsce 2020, oto jego fragmenty:

Podsumowanie

Sięganie po środki psychoaktywne to zachowanie ryzykowne, to narażanie siebie na poważne konsekwencje zdrowotne, ze zgonem włącznie. Powodów, dla których zazwyczaj młodzi ludzie (choć nie tylko) sięgają po alkohol i narkotyki jest wiele – często to negatywne wzorce wyniesione z domu rodzinnego, brak zrozumienia, brak radzenia sobie ze stresem i problemami. Zaznaczyć trzeba, że środki psychoaktywne to nie wymysł współczesnego świata, stosowane były od zawsze. Podsumowaniem tego artykułu niech będzie fragment pracy Dlaczego zażywają środki psychoaktywne? Cz. II. Wybrane
teorie uzależnień – Marek Motyka Jerzy T. Marcinkowski:

„Współczesne sięganie po środki psychoaktywne charakteryzuje się zupełnie odmienną etiologią, niż miało to miejsce w przeszłości, kiedy stosowano je przede wszystkim w celach obrzędowych – do łączności z bogami, duchami przodków, przepowiadania przyszłości, czy celebracji ważnych wydarzeń. Regulowane przez sferę sacrum rytualne używanie narkotyków to w czasach współczesnych zjawisko występujące jedynie w nielicznych społecznościach plemiennych zamieszkujących obszary niezurbanizowane, z dala od świata, w którym sięganie po tego typu specyfiki podlega ustanowionym prawem regulacjom.

Aktualne przyczyny sięgania po środki odurzające zazwyczaj wynikają z deficytów, występujących u jednostek decydujących się na sięganie po tego typu środki, bądź braku możliwości dostosowania się do „pędzącego” współczesnego świata. Spektrum uwarunkowań determinujących korzystanie z narkotyków ulega ciągłemu pomnożeniu. Poza stanami anomicznymi, zaniedbaniami w obszarze rodziny, środowisku rówieśniczym, wpływami subkultur, czy stygmatyzowaniem eksperymentujących z tego typu środkami, obecnie – jak daje się zauważyć – kluczową rolę w animowaniu pro-narkotykowych zachowań pełnić mogą wytwory kultury popularnej, prezentujące narkotyki jako środki rekreacyjne, o niskiej szkodliwości i braku potencjału uzależniającego, jak również postmodernistyczna „płynność” – nierzadko ambiwalencja – zasad regulujących życie społeczne. Niebagatelną rolę przypisać należy również mediom elektronicznym, które stwarzają możliwość manipulowania swoją tożsamością. Z początku zazwyczaj w formie niewinnej zabawy, jednakże – wraz z upływem czasu w trakcie którego wzrasta zaangażowanie w „udawanie”, postawa ta – jak zauważa Andrzejewska – „[…] może też kształtować i utrwalać pewne nieprawidłowe sposoby funkcjonowania społecznego oparte na kłamstwie i manipulacji”. Stąd już tylko o krok od iluzorycznego postrzegania narkotyków jako środków rekreacyjnych, służących poprawie nastroju; siebie samego jako jednostki doskonale zorientowanej w realizacji wyłaniających się – zwykle kreowanych przez media – własnych potrzeb; konieczności legalizacji narkotyków – postulowanej przez coraz szersze kręgi społeczne – jako fundamentalnej wolności, do której każdy obywatel winien posiadać nieograniczone prawo”

Dlaczego zażywają środki psychoaktywne? Cz. II. Wybrane teorie uzależnień – Marek Motyka Jerzy T. Marcinkowski

ŹRÓDŁA:

1. Dlaczego zażywają środki psychoaktywne? Cz. II. Wybrane teorie uzależnień – Marek Motyka Jerzy T. Marcinkowski
2. Raporcie o stanie narkomanii w Polsce 2020
3. Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii (2021), Europejski raport narkotykowy 2021: Tendencje i osiągnięcia, Urząd Publikacji Unii Europejskiej, Luksemburg https://www.emcdda.europa.eu/system/files/publications/13838/2021.2256_PL_03.pdf
4. Konsekwencje używania i nadużywania marihuany w świetle współczesnej wiedzy – Katarzyna Dąbrowska, Ewa Miturska, Jacek Moskalewicz, Łukasz Wieczorek
5. Współczesne uzależnienia młodzieży, ich wpływ na zachowanie i sposoby radzenia sobie z nimi – Emilia Pietrzyk, Urszula Straub
6. Konsekwencje zdrowotne używania marihuany w świetle badań oraz propozycja ujednolicenia stanowiska psychologów wobec problemu legalizacji konopi, sformułowana w oparciu o Kodeks Etyczno-Zawodowy Psychologa – Marcin Szulc
7. Krajowe Biuro Do Spraw Przeciwdziałanie Narkomanii https://www.kbpn.gov.pl/portal?id=112184
8. portal.abczdrowie.pl
9. poradnikzdrowie.pl